Onbegrepen overheid
Tegendraads denken over de staat
Een nieuwe filosofie van de staat
Naarmate er meer van de overheid wordt verwacht, kan zij ook rekenen op meer kritiek en juist minder begrip. Dat de staat er ondanks alle kritiek en onvrede toch wel is en voor alles zorgt, is echter allesbehalve vanzelfsprekend. Overheid, instituties, democratie en bestuur zijn even wezenlijke als kwetsbare entiteiten, zelfs onder gunstige omstandigheden. Het is niet onvoorstelbaar dat ze bezwijken als ze voldoende onder druk worden gezet, geringschat, gewantrouwd of ondermijnd, door populistische bestuurders, militante demonstranten of wankelende uitvoering.
Staatsbegrip: noodzakelijk en problematisch
Achter het dagelijks zichtbare onbegrip tussen overheid en burger gaat het probleem van een gebrekkig staatsbegrip schuil. Burger en bestuurder, maar ook politie, rechter en ambtenaar liggen zowel praktisch als politiek-theoretisch beschouwd met elkaar in de clinch over wat het staatsbegrip inhoudt en wie het mag claimen. In Onbegrepen overheid laat Gijs van Oenen zien dat dit staatsbegrip even noodzakelijk is als problematisch, even onvermijdelijk als ongrijpbaar, en even verheven als alledaags.
Over de auteur
Gijs van Oenen (1959) is universitair hoofddocent filosofie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Van zijn hand verschenen Overspannen democratie (2018) en Culturele veldslagen (2022, shortlist Socratesbeker).
Inhoudsopgave Onbegrepen overheid
Inleiding 7
1 De moderne staat uitdenken 25
Theater en werkelijkheid 26 | Heerser en volk 29 | Politiek zonder houvast 32 | De nieuwe kunst van de heerser 37 | Machtsbeperking en geweldsbeheersing 43 | De condities van moderne politiek 48
2 Grondwet en rechtsstaat 55
De rechtsstaat als statelijke zelfdwang 56 | Grondwet als staatsbegrip 60 | De geheime annex bij de Grondwet 66 | Voorbij het formele staatsbegrip 70
3 Staatsbegrip als hereniging van de samenleving 75
Staat en samenleving 78 | Instituties van de samenleving 81 | Verscheurdheid van de samenleving 83 | De staat als sluitstuk van de samenleving 87 | De koning als sluitstuk van de staat 90 | Noodzakelijk exces van het staatsbegrip 92 | De
oorlog 94 | De staat als dienaar van de heersende klasse 97 | Communisme als afwezig staatsbegrip 100 | De communistische partij 102
4 Staat tussen charisma en bureaucratie 109
De onmenselijke staat 110 | Bureaucratie en rationaliteit 114 | De charismatische leider 116 | Rechtsstaat en geweld 120 | Politie 124 | Politie, normbesef en zelfdwang 127 | Hoge en lage politie 130 | Politie als staatsinlichting 133 | Politie en het politieke geheim 136 | De hiëroglief van de staat 137
5 De staat voorbij: macht en tegenmacht 141
Nieuwe vormen van macht 144 | Staat en macht zonder soeverein 148 | Machtsbegrip zonder staatsbegrip 151 | Politie als ‘permanente staatsgreep’ 156 | Toezicht op de macht 160 | Tegenmacht 162 | Tegendemocratie en tegenpolitie 168
6 Het misverstand staat 173
Linkse theorie, rechtse praktijk 174 | Democratie weg van de staat 177 | De lege plaats van de macht 179 | Enscenering van politiek 181 | Politiek geënsceneerd door mensenrechten 183 | Nieuwe vormen van ongehoorzaamheid 188 | Het misverstand staat 192 | Staatsbegrip versus anarchisme 199 | Het tekort van de overheid 201
7 De ongeliefde overheid 205
Niet de oplossing maar het probleem 205 | De problematische horizontalisering van de overheid 207 | Vanzelfsprekend maar ongeliefd 209 | Moedeloze en militante afhakers 211 | Rechtspraak als nieuwe politiek 214
Coda 219
Noten 227
Literatuur 237
Register 249
Reviews 'Onbegrepen overheid'
In de media
‘Als je de overheid wilt begrijpen, dan ben je bij Van Oenen aan het juiste adres. Hij begrijpt hoe de vork in de steel zit, en geeft helder en duidelijk uitleg. Je voelt bij elke pagina je begrip groeien, en zoals een filosoof betaamt, geeft hij verschillende perspectieven om te overwegen. Dat daagt je uit zelf een standpunt in te nemen ten aanzien van de staat, en dat motiveert dan weer om er meer van te willen begrijpen.’ – Trouw ★★★★
‘Onbegrepen overheid nodigt uit om opnieuw na te denken over wat voor overheid we eigenlijk willen, wat we daarvan mogen verwachten en wat voor rol we als burgers hebben. Voor een toekomst waarin we ons bestuur weer beter begrijpen.’ – de Volkskrant
